Topraksız tarım, bitkilerin gelişmesi için gereken su ve besin elementlerinin, toprak dışındaki farklı katı veya sıvı ortamlarla sağlandığı üretim tekniğidir. Bu üretim modeliyle, yapay ortamda, bitkilere fiziksel destek ile kök bölgesinde en ideal besin, su ve hava dengesinin kurulması amaçlanır.

 

Topraksız Tarıma Neden İhtiyaç Duyuluyor? 

Topraksız tarımın ortaya çıkışı ve yaygınlaşmasında çok sayıda neden ön plana çıkıyor. Bunlardan en önemlileri, giderek artan nüfus ve toprak kaynaklı sorunlar.

Dünya genelindeki hızlı nüfus artışı yüzünden, tarımsal arazilerin artan nüfusun ihtiyaç duyduğu gıdayı sağlamaya yetmeyeceği düşüncesi, sorunların başında geliyor. Halihazırda 6.5 milyar olan dünya nüfusunun, 2050’ye gelindiğinde 9 milyara ulaşacağı tahmin ediliyor. Bu da % 60 – 70 daha fazla gıdaya ihtiyaç duyulacağı anlamına geliyor. Nüfusun gıda ihtiyacını karşılayabilmek, gübre ve su açısından daha az maliyetle daha yüksek verim alabilmek için topraksız tarım tercih ediliyor.

Hem ülkemizde, hem de dünyada, tarıma açılabilecek topraklar son derece sınırlı. Mevcut topraklar da, erozyon, çoraklaşma ve yerleşim yeri olarak kullanım sebebiyle  tarım dışına çıkarıldığı için her geçen gün azalıyor. Bilhassa su ve toprak kaynakları yetersiz olan ülkeler, gıda bakımından dışarıya bağımlı olmamak için topraksız tarıma yöneliyor.

Bunların dışında, son yıllarda Metil bromit kullanımının yasaklanması da topraksız kültürün yaygınlaşmasında etkili oluyor. Metil bromit, toprak kökenli hastalıklar ve nematod mücadelesinde yaygın olarak kullanılan bir pestisit.

 

 

 

 

Topraksız Tarım Dünyada ve Türkiye’de Ne Zaman Başladı?

İlk kez, bitkileri meydana getiren maddelerin tespiti amacıyla kullanılan su kültürünün tarihi 1600’lü yıllara kadar dayanıyor. Laboratuvar koşulları dışında, tarımsal üretim içinse 1930 yılı sonrasında uygulanmaya başlanmış. Fakat bir çok ülkede, 1960’lı yılların sonundan itibaren, seralarda ticari üretim amacıyla yaygın olarak kullanılmış.

Türkiye’de ilk topraksız tarım sistemi, 1980’lerde, araştırma çalışmalarında denenmiş. Ticari anlamda ilk kullanımı ise 1990’larda Antalya ilimizdeki seralarda başlamış.

 

En Çok Hangi Ürünlerde Topraksız Tarım Uygulaması Yapılıyor? 

Tıpkı dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de, topraksız tarımla en çok sebze yetiştiriliyor. İşletmelerin % 92 oranında sebze, kalan alanlarda da daha çok süs bitkileri yetiştiriliyor. En çok yetiştirilen sebze olarak domates ön plana çıkıyor. Ardından biber, çilek ve marul, domatesi takip ediyor. Süs bitkisi olarak da en çok orkide, gül ve anthrium gibi kesme çiçek üretimi yapılıyor.

 

 

 

Topraksız Tarım İçin Gerekli Materyal ve Ekipmanlar Nelerdir?

Topraksız üretimde gereken ana ekipmanlar

• Besin çözeltisi ve suyun verilmesini sağlayan bir kontrol ünitesi
• Besin çözeltisi tankları
• Bitki köklerinin bulunduğu kanal
• Saksı veya torbalar
• Sulama sistemi
• Katı ortak kültüründe kullanılan materyaller
• Modern seralarda yapıldığında, ısıtma, sisleme, karbondioksit zenginleştirme vb. iklimlendirme elemanları

Bitki yetiştirmede kullanılan katı materyaller 2 şekilde sınıflandırılıyor

• Organik materyaller
• İnorganik materyaller

Organik ve inorganik ortamlar hem tek başlarına hem de birbirleriyle karıştırılarak Perlit – torf vb.) kullanılabiliyor.

Genellikle organik ortamların, inorganik ortamlara göre katyon değişim ve su tutma kapasiteleri daha yüksek. Bu nedenle organik ortamlı karışımlar, sulama ve gübrelemede yapılabilecek hataları tolere edebiliyor. En sık kullanılan organik ortamlar, torf ve kokopit (hindistan cevizi atığı). Bunların dışında mantar kompostu, çeltik kavuzu ve ağaç kabuğu da kullanılıyor.

İnorganik ortamların kök bölgesinin havalanma durumunu düzenleyici etkileri var. En sık kullanılan inorganik materyaller, perlit, pomza, kum, kaya yünü ve cüruf. Türkiye, önemli miktarda perlit ve pomza rezervine sahip bir ülke. Kokopit ve kaya yünü ise ithal ediliyor.

 

Türkiye’de Ne Kadar Topraksız Üretim Var?

Topraksız kültür, dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de seralarda yapılıyor. Türkiye, 2018 yılı verilerine göre 77.209 hektar örtüaltı alanıyla Dünya’da 4., Akdeniz ülkeleri içerisinde de 2. sırada yer alıyor. Fakat topraksız tarım sadece yüksek teknolojiye sahip seralarda uygulanabiliyor. Günümüzde, ülkemizdeki seraların % 3’ünde yani 1255 hektar sera alanında topraksız kültür yapılıyor.

İllere bakıldığında, seracılığımızın başkenti Antalya, 1984 dekar alanla ilk sırada. Antalya’yı sırasıyla Mersin, İzmir, Manisa, Yalova ve Afyon izliyor. Başlangıçta Akdeniz sahil bölgesinde yaygın olan alanlar, sonrasında jeotermal kaynakların bulunduğu bölgelere doğru kaymış durumda.

 

Topraksız Tarımda İklimin Önemi Nedir?

Oransal nem, sıcaklık ve ışık gibi iklimsel faktörler, tüm bitki çeşitlerinin yetiştirilmesinde en önemli etkenler olarak dikkat ekmektedir. Bitkilerin örtü altına alınarak normal yetiştiricilik dönemleri dışında, uygunsuz iklim koşullarında yetiştirildiği seracılıkta, iklim faktörü daha çok önem kazanıyor. Sera içerisinde, yetiştirilen bitkinin isteğine uygun iklim koşulları sağlandığında, yıl boyunca üretim yapılabiliyor.

Topraksız tarımın yapıldığı modern seralarda, ışıklandırma, havalandırma, ısıtma ve karbondioksit uygulamasıyla uygun bir ortam sağlanıyor. Fakat, özellikle ısıtma işletmenin en önemli maliyet kalemi olduğu için, sınırlayıcı bit etkisi de var. Seraların ısıtılmasında enerji kaynağı olarak daha çok fueloil, LPG, kömür ve doğalgaz gibi fosil yakıtlar kullanılıyor.

Günümüzde biokütle, güneş enerjisi ve jeotermal enerji gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı yaygınlaşıyor. Fosil yakıtlar içinde kaliteli kömür kullanımı maliyeti düşürmekle beraber jeotermal sıcak su kaynaklarının kullanımı en ekonomik ısıtma yöntemi olarak göze çarpıyor. Türkiye’nin jeotermal kaynaklar açısından dünyada 7., Avrupa’da ise 1. sırada olması, büyük bir avantaj olarak öne çıkıyor.

 

 

 

Topraksız Tarımın Avantaj ve Dezavantajları

Avantajları

• Modern seralarda yıl boyu üretin yapılabildiği için verim ve kalite yüksektir. Ürünleri yaklaşık % 85’i ihraç edilmektedir.
• Hastalık ve zararlılara karşı entegre mücadele yöntemleri kullanılır.
• Besin çözeltisinin içeriği ve tuz miktarı değiştirilerek bitkilerin vegetatif ve generatif gelişimi ayarlanabilir.
• Besin çözeltisi, bitkinin kök bölgesine verildiğinden kullanılan suyun ve gübrenin etkinliği artar, dolayısıyla kullanım miktarları azalır.
• Ortam olarak kullanılan malzemeler steril oldukları için dikimden önce pestisit kullanmak gerekmez.
• Kontrollü iklim şartları sağlanan seralarda uygulandığı için, bitkiler hastalık, zararlı ve iklimsel stres faktörlerinden daha az etkilenir.
• Normalde yetiştiricilik yapılamayan taşlı, tuzlu vb. alanlarda yetiştiricilik yapmaya imkan verir.
• Çapalama, yabancı ot mücadelesi gibi işlemlere gerek duyulmadığı için işçilik maliyetleri daha azdır.

 

Dezavantajları

• Özel bilgi ve deneyim gerekmektedir.
• Sera ve topraksız kültür sisteminin başlangıç maliyeti yüksektir.
• Kesintisiz elektrik enerjisi ve su gerekir.
• Üretim sırasında yapılacak teknik hataların etkisi daha hızlı ve şiddetlidir.

 

 

 

Topraksız Tarım Tipleri Nelerdir?

Üretimin yapıldığı ortama göre 2 farklı tipte yapılır.

• Su Kültürü 
• Katı Ortam Kültürü : Üretim, sulanan katı ortamlarda yapılır.

Su kültürü

Üretimin doğrudan besin çözeltisinde yapıldığı sistemdir. 3 şekilde uygulanmaktadır :

• Durgun Su Kültürü : En eski topraksız kültür uygulamasıdır. Ticari olarak önemi olmayıp, günümüzde yalnızca bitki besleme araştırmalarında kullanılır.
• Akan Su Kültürü : Bu kültürde bitkiler, besin solüsyonunun akıtıldığı kanallarda yetişmektedir. “Derin su kültürü” ve “Besleyici film tekniği” olmak üzere 2 farklı şekilde uygulanmaktadır. Gelişmiş ülkelerde yaygındır. Başlangıç maliyeti oldukça yüksektir.

 

Resim 1. Akan Su Kültürü

 

• Aerofonik Yöntem : Havada, açıkta duran bitki köklerine besin solüsyonunun sisleme şeklinde verildiği kültürdür. Bir hava – su kültürü olarak da tanımlanabilir. Ticari olarak yaygın bir uygulama değildir.

 

Resim 2. Aerofonik Sistem

 

Katı Ortam Kültürü

Dünyada, ticari anlamda en sık kullanılan kültürdür. Bitkiler, besin solüsyonlarıyla zenginleştirilen ortamlarda büyürler. Bitkilerin kökleri, destek ve tampon görevi gören, katı bir ortamda yetiştirilir. Diğer topraksız kültür uygulamalarıyla kıyaslandığında, başlangıç maliyeti daha azdır ve uygulaması daha kolaydır. Yetiştirme ortamı olarak organik ve inorganik materyaller kullanılır. Genel olarak,

• Yatak kültürü
• Torba – paket kültürü veya
• Saksı kültürü şeklinde uygulanmaktadır.

 

 

Resim 3. Katı Ortam Kültürü

 

 

İlk Yatırım Maliyeti Ne Kadardır?

İlk yatırım maliyeti, kullanılan tekniğe bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Türkiye’de, topraksız kültür yapılacak modern seralarda maliyet, arazi bedeli hariç olmak üzere :

• Plastik örtülü seralar için m² başına : 50 – 60 Euro
• Cam seralar için m² başına : 70 – 85 euro civarındadır.