Soğan, anavatanı Batı Asya olan, Eski Mısırlılar tarafından tüketildiği bilinen, dünyada patates ve domatesten sonra en çok yetiştirilen sebzedir. Amaryllidaceae familyasına ait bir bitkidir. Ülkemizde ve dünyada yaygın olarak yetiştirilmektedir. Önemli ihracat kalemlerimizden birisidir. Türkiye’de 105 bin hektar alanda yetiştirilmekte ve yıllık 2.100.000 ton kuru soğan üretimi gerçekleştirilmektedir. Bunun haricinde 235.000 ton taze doğan üretimimiz mevcuttur.

Bilimsel İsmi : Allium cepa

3 önemli varyetesi vardır :

• Allium cepa var. cepa : En yaygın bulunan ve mutfağımızda kullanılan soğandır.
• Allium cepa var. viciporum : Soğuk havalara son derece dayanıklı, çok yıllık bir çeşittir.
• Allium cepa var. aggegatum : Patates soğanına verilen addır.

 

Besin Değerleri  Kuru soğanın 100 gramında;

• 1,4 g protein
• 0,2 g yağ
• 8,9 g karbonhidrat
• 88,1 g su ve
• 0,8 g selüloz bulunur.
• Kalorisi 46 Kcal’dir.
• İçerisinde Vit A, Vitamin B1, Vitamin B2 ve Vitamin C bulunmaktadır.

 

 

Soğan Bitkisinin Botanik Özellikleri

Kök

Müstakil köklüdür yani her bir  kök, ana gövdeye ayrı ayrı bağlanmış durumdadır. Fakat yaşlanan kökler zamanla  çatallaşabilir ve  saçak kök şeklinde görülebilir.  Oldukça yüzlek köklü bir bitkidir. Köklerinin ortalama % 75’i 20 – 25 cm’lik toprak derinliğinde gelişmektedir. Kökleri dar bir açıyla toprağa girdiği için, sık olarak yetiştirilmesi mümkündür. Kökleri beyaz renkli, uzun, incedir.

 

 

Soğan Gövdesi

Soğanın gövdesi, kökü ile yaprağının birleştiği bölümde oluşur. Dışarıdan görülmez fakat kökler kesilip,  yapraklar koparılınca meydana çıkar. Ortası kalın, yassı bir düğmeye benzer.

1 -4 mm kalınlığında, 6 – 12 mm çapında,  konik görünümüdür. Üstünde bazen 1, çoğunlukla da birkaç sürgün ucu bulunmaktadır.  Halk arasında gövde adı verilen soğanın kısmını, yaprak kınları oluşturmaktadır. Toprağın dışında kalan, yuvarlak kesitli kın gövdenin uzunluğu,  türe ve varyeteye göre değişiklik gösterir. Yaklaşık olarak 10 – 50 cm boylanır.

 

 

Yapraklar 

Bitkinin yaprakları kuvvetli gelişir. Yapraklar  ilk oluştukları devrede, birbirlerinin içine girmiş,  kın şeklinde gelişim gösterir. İlk önce dışta bulunan yapraklar, sonrasında içte bulunan yapraklar oluşur. Yapraklar  birbirinin içinden çıkan, etli,  içi boş yapıda ve boru görünümündedir. Yapraklar genellikle yeşil renkte olur. Çeşit özelliğine ve çevre şartlarına göre 20 – 60 cm arasında boylanabilir.

Yaprakların rengi, griden koyu yeşile kadar değişiklik gösterebilir. Yaprak içindeki mum tabakası daha ince olan soğan çeşitlerinde, renk daha koyu yeşil olur. Mum tabakası ne kadar kalınlaşırsa renk de o kadar griye döner. Yapraklar büyümesini tamamladıktan sonra, gövdenin üzerinde besin maddelerini depolar. Bu evrede her yaprağın tabanı gelişir ve soğanın yumrusunu oluşturur.

Dış kısımda bulunan depo yaprakları, soğanı koruyacak şekilde, sert ve parlak  bir yapıya dönüşür. Güneş alan yerlerde yetişen ve hasat sonrası iyi kurutulan soğanlarda, koruma yaprağı  daha fazla sayıdadır. Koruma yaprağının sayısı çok olan soğan çeşitleri, depoda daha uzun zaman saklanabilir. Yazlık soğan çeşitlerinde koruma yaprağı sayısı az olur.

 

 

Baş

Soğan başları, çeşitlere göre farklılıklar gösterir. Soğan başlarının;

• yuvarlak
• armut
• basık yuvarlak
• uzunca yuvarlak
• çok basık yassı yuvarlak
• konik
• silindirik ve
• topaç formları bulunur.

Soğan başlarının kabukları sarı, kahverengi, kırmızı, yeşil ve mor ve renkli olabilir. İç kısımlarının eti sarı, beyaz, kırmızı ve yeşildir.

 

 

Çiçek

Soğanlar, 2 ya da 3 yıl sonunda çiçek açarlar. Tohumdan yetiştirilerek baş verenler 2 yılda çiçeklenir. “Kıska” adı verilen küçük soğanlarla üretim yapılırsa 1. yıl tohumdan kıska, 2. yıl kıskadan soğan, 3. yıl ise soğandan çiçek meydana gelir. Bitkinin yumrusu yeterli büyüklüğe ulaştığında,  yapraklarının orta kısmından,  diğer yapraklara göre daha etli bir çiçek sapı oluşur. Bu sap, dayanıklı yumrudan itibaren genişler, karın yapan çiçeklerin olduğu üst kısımlarda tekrar incelir. Çiçek sapı, 40 – 100 cm uzunluğundadır.  Çıplak yapıdadır,  üzerinde yaprak olmaz. Çiçek sapının üzerinde meydana gelen çiçek tablasının üstü,  başlangıçta bir zarla kaplı haldedir. Sonradan bu zar yarılır ve her biri 2 – 3 cm uzunluğunda olan çiçekler açar. 8 – 10 cm çapındaki,  top görünümlü bu çiçeklerden tohumlar oluşur.

Çiçeklerin büyük  çoğunluğu erselik karakterde olmasına rağmen, genellikle yabancı döllenme görülür. Bu nedenle,  ıslah çalışmalarında,  tohum üretiminde ve saf çeşitlerle  yapılacak yetiştiriciliklerde izolasyona özen gösterilmelidir. Bununla beraber, bazı kültür çeşitleri arasında polen tozları kısır olanlar da bulunur. Böyle çeşitlerden tohum alınması gerekirse, araya tozlayıcı çeşitlerin eklenmesi gerekir.

 

 

Tohum

Çiçeğin her bir dişi organında 2 – 6 adet tohum meydana gelir. Tohumlar parlak siyah renkli ve kırışıktır. 1 gramında yaklaşık 200 – 275 tane tohum bulunur. Tohumların bin dane ağırlığı 2.7 – 4 g arasında değişir. Tohumlar 2 – 3 yıl boyunca çimlenme güçlerini korurlar, ekimden sonra tarlada ise 4 – 6 hafta boyunca bozulmadan kalabilirler.

 

Soğan Bitkisinin İklim İsteği 

Soğan yetiştiriciliğinde en önemli iklim faktörleri ışıklanma süresi ve sıcaklıktır. Baş soğan yetiştiriciliğinde,  minimum gün uzunluğu ve sıcaklığın sağlanması gerekir. Baş bağlamak için gün uzunluğuna ihtiyaç vardır. Bitki, erken gelişme döneminde serin havaya ihtiyaç duyar. Ancak baş bağlaması ve başın büyümesi için sıcaklığın artması gerekir.Gelişmenin erken dönemlerinde, 12,8 °C, baş bağlama  başlangıcında 18 – 21 °C ortalama sıcaklık ister. Baş olgunlaşması için de 24 – 27 °C optimum sıcaklık isteği vardır. Bitki -8 °C hatta –10 °C gibi düşük sıcaklıklara dayanıklıdır.

Tohumların çimlenebilmesi için toprak sıcaklığının minimum 0 °C olması gereklidir. Optimum çıkışlar ise 20 – 25
°C’de olur.

 

Toprak İsteği

Organik maddece zengin, hafif yapılı, tınlı ve hafif killi topraklarda yetişebilir. Su tutma kapasitesi yüksek, humuslu ve işlenmesi kolay tınlı toprakları tercih eder. Bitki asitli topraklara karşı çok duyarlıdır. İdeal pH aralığı 6 – 6,5 olmalıdır. Soğan yetiştiriciliğinde münavebe yapılması tavsiye edilir.

 

Ana Çeşitler ve Özellikleri

Kabuk Rengine Göre Soğan Çeşitleri

• Sarı soğanlar
• Kahverengi soğanlar
• Kırmızı (mor) soğanlar
• Beyaz soğanlar

Işıklanma (gün uzunluğu) İsteğine Göre Soğan Çeşitleri

• Kısa gün  : 8 – 10 saat / gün
• Orta gün : 10 – 12 saat / gün
• Uzun gün : 13 – 15 saat / gün

Olgunlaşma Sürelerine Göre Soğan Çeşitleri 

• Erkenci
• Orta erkenci
• Geççi

Baş Özelliklerine Göre Soğan Çeşitleri

1 – Yazlık soğanlar 

• Açık renkli
• Kalın etli
• Sulu
• Kaba ve gevşek yapılı
• Koruyucu kabuk sayısı az
• Uzun şekilli
• Tatlı
• Uzun süreli depolamaya dayanıksız çeşitlerdir (3 – 5 ay).

2 – Kışlık Soğanlar

• Koyu renkli
• Sıkı başlı
• Az sulu
• Koruyucu kabuk sayısı fazla
• Basık şekilli
• Tadı acı
• Uzun süre depolanabilen çeşitlerdir (7 – 8 ay).

 

 

Soğan Yetiştiriciliği

Soğan yetiştiriciliği,  tohumla, fideyle, kıskayla (arpacık) ve tepe soğanıyla olmak üzere 4 farklı şekilde
yapılabilir.

Tohumla Üretim

Bazı bölgelerimizde soğanların tohumuna  “karaca” denir. Tohumla üretim, maliyeti düşüren bir yöntemdir. Çeşitlerin birçoğunda, tohumların o yıl ekilmesiyle baş bağlama oluşur. Bu tür çeşitler sadece tohumla üretilebilir. Geniş alanlarda yapılan yetiştiriciliklerde bu yöntem kullanılır.

Bu tip yetiştiricilikte  toprak hazırlığının çok iyi yapılması gerekmektedir. Arazi, sonbaharda 15 – 20 cm derinlikte sürülmelidir. İklime göre Mart ya da Nisan aylarında, toprak tava gelince yüzlek olarak işlenir. Sonra kültivatör büyük parçalar kırılır, tırmıkla düzeltilir ve silindirle hafif bastırılır.

Tohumlar mümkünse kaplanarak, mibzerle ekilmelidir. Mibzer yoksa serpme ekim yapılır. Serpme ekim ve çıplak tohumların mibzerle ekiminde, kaplama ekime göre dekarda  1 – 2 kg  fazla tohum gider.  Eğer tohumlar kaplanarak ekilirse, dekara  0,3 – 0,5 kg tohum yeterlidir.. Bu tohumlardan oluşan başların çap ve kalitesi daha yüksek olur. Seyreltme yapmaya da gerek kalmaz. Ekim derinliği 2 – 3 cm olmalıdır.  Sıra arası mesafe 25 – 30 cm, sıra üzeri mesafe de 8 – 12 cm olmalıdır. Tohumların çimlenme süresi, iklim koşullarına bağlı olarak 3 – 4 hafta arasında değişir.

 

 

Fideyle Üretim

Yemeklik taze baş soğanların ve yeşil soğanların  üretiminde kullanılan bir metottur. Fideyle üretimde tohumlar, sıra arası 5 – 10 cm ve  sıra üzeri 0,5 – 1 cm aralıkla yastıklara ekilir.

Tohumlar çimlendikten sonra fideler, kurşun kalem kalınlığında iken, tavalardan kökleriyle sökülüp tarlaya dikilir. Dikim aralığı 5 x 25 ya da 5 x 30 cm olmalıdır. Genellikle küçük boyutlu yetiştiriciliklerde kullanılan bir yöntem olup, ekonomik değildir.

 

 

Arpacıkla (Kıska) Üretim

Bazı çeşitlerin tohumlarından aynı yıl büyük baş oluşmaz. En çok 1 – 2 cm çapında küçük başlar oluşur. Bu soğanlara arpacık ya da kıska adı verilir. Kıskalar 2. yıl dikilir ve baş soğan yetiştirilir. Geniş çaplı yetiştiriciliklerde ekonomik bir yöntem değildir.

Kıskaları elde etmek için 120 – 150 cm genişliğinde ve  20 – 25 m boyunda tavalar hazırlanır. Tavalara serpme usulü ya da sıraya tohumlar ekilir. Metrekareye atılan tohum miktarı  5 – 7 g olmalıdır. Tohumların ekimi, bölgeye göre Şubat ayında  başlar, Nisan ayına kadar sürer. Tohumlar 1 – 1,5 cm derine ekilir ve bastırılır. Kıskalar 4 – 6 ay içinde istenilen büyüklüğü alırlar. Kıskalar topraktan çıkarılıp 5 – 10 gün toprağın üzerinde bırakılarak güneşte kurutulur. Sonrasında çuvallara doldurularak kışı geçirmeleri için, kuru ve soğuk ortamlarda saklanır.

Kıskaların dikim zamanı, iklim koşullarına göre Şubat – Mayıs ayları arasıdır. Arpacıkların kışın iyi koşullarda saklanmamışsa veya dikim sırasında çapı büyük kıskalar kullanılmışsa bitkilerin bazıları çiçeğe kalkar. Çiçeğe kalkan bitkilerin oranı bazen  % 80’i geçebilir. Çiçeklenmeyen bitkiler, baş yaparlar. Arpacıklar, 20 – 30 sıra arası ve 5 cm sıra üzeri mesafede dikilir. Dikimde, dekar başına 25 – 50 kg kıska hesaplanır. Dikimler tek, çift ya da çok sıralı olarak yapılabilir.

 

 

Tepe Soğanıyla Üretim

Yalnızca bazı soğan türlerinin yetiştiriciliğinde ve akademik araştırmalarda kullanılır. Yetiştiricilik açısından fazla önemi yoktur. Bu türlerde çiçek demetinin ucunda çiçek yerine küçük soğancıklar oluşur. Bu soğancıklarla üretim yapılır. Vejetatif bir üretim yöntemidir.

 

 

Sulama

Soğanların kökleri yüzeyseldir, köklerin çoğunluğu 40 – 50 cm’lik toprak derinliğinde bulunur.Sürekli nemli bir toprakta yetiştiricilik yapılıyorsa, fazla sulama zararlıdır. Bu durum soğanların dayanıklılığını da olumsuz etkiler. En fazla su ihtiyacı,  baş bağlama evresinden olgunlaşmaya kadar geçen sürededir. Bu kritik dönemde, tam olgunluğa ulaşıncaya kadar, haftada bir sulama yapılmalıdır. İki sulama arasında geçen süre, toprağın bünyesine ve iklim koşullarına bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

Olgunluk döneminde sulama yapılmaz ve mümkün mertebe toprağın çabuk kuruması sağlanır. Masura sisteminde yetiştiricilik yapılıyorsa karık usulü, düz arazide yetiştiricilik yapılıyorsa yağmurlama  sulama yapılmalıdır. Son zamanlarda damlama sulamayla yetiştiricilik yaygınlaşmaktadır.

 

 

Gübreleme

Organik gübrelere karşı hassastır. Çiftlik gübresinin yetiştirme esnasında verilmesi, pek çok zararlının üremesine ve soğanlarda zararlı olmasına yol açar. Bu sebeple, çiftlik gübresi, soğan yetiştiriciliğinden önceki dönemde bolca verilmelidir.

Kimyevi gübre kullanmadan önce toprak tahlili yaptırmak ve tahlil sonuçlarına göre gübreleme yapmak gerekir. Normalde dekar başına  8 – 10 kg azot, 8 – 10 kg fosfor ve 12 – 15 kg potasyum, verim ve kalite açısından yeterli olur. Aşırı azotlu gübreleme başı çabuk büyütmesine rağmen, soğanların içi boş kalır. Azotlu gübrelerin 3 defada parça parça kullanılması tavsiye edilir.

 

Yabancı Ot Mücadelesi

Soğan yetiştiriciliği planlanan tarlada, yabancı ot mücadelesine 1 yıl önceden başlanmalıdır. Arazi sonbaharda 20 – 25 cm derinliğinde işlenir. Bu işlemden sonra yabancı ot oluşursa, kış döneminde toprak bir kez daha sürülebilir. Ekim işleminin yapılacağı geç sonbahar ya da kış ayları geldiğinde, toprak tavı yakalanınca bir kez daha toprak işlenerek ekime hazırlanır. Eğer gerekiyorsa bu devrede Tarım ve Orman Bakanlığı‘ndan ruhsatlı herbisitler kullanılabilir. İlaçlama çok dikkatli yapılmalıdır. Çünkü topraktaki ilaç kalıntıları, soğan tohumlarının çıkışını olumsuz yönde etkileyebilir. Çimlenen soğanlar 3 – 4 yapraklı olunca, hafif bir çapalamayla toprak yüzeyi yumuşatılmalıdır.

 

Soğan Hasadı

Hasat Zamanı

Soğanlar 2 – 3 cm baş çapına ulaşınca, yaprakları sararmaya başladığı zaman, üst tarafı kırılıp yatırılır. Bu sayede soğan başının daha iyi olgunlaşması ve baştaki kofluğun giderilmesi sağlanır. 15 – 20 gün geçince dış yaprakların tamamı kurur. Eğer erken dönemde hasat yapılmak istenirse, baş gelişmesinin tamamlandığı ve alt yaprakların sarardığı zaman hasat yapılır.

 

Baş Soğan Üretiminde Hasat

Soğanlar elle ve çapa yardımıyla sökülür. Büyük alanlarda yapılan yetiştiricilikler için özel hasat makineleri bulunur. Sökülen soğanlar toprak üzerinde 5 – 10 gün boyunca güneşte kurutularak fazla nem uçurulur.

Bu dönemde havanın yağışsız olması gerekir. Aşırı sıcak da olmamalıdır. Aksi halde sökülen soğanların üzeri samanla kapatılmalıdır. Kurumanın yeterliliği, soğanın başıyla kuru sapın birbirinden rahatça ayrılmasıyla anlaşılır.

Hasadı yapılan soğanlar toplanır. Üstteki kuru saplar koparılıp atılır ve soğanlar çuvallanır.  Bazen soğanların saplarıyla  “hevenk” örülerek saklama hevenk şeklinde yapılır.

Hasadı yapılan soğanlar yıl boyu tüketim için depolarda muhafaza edilir. Dekardan, çeşit özelliğine göre 750 – 3000 kg ürün alınmaktadır.

 

 

 

Tohumluk Üretimi İçin Hasat

Tohumlar olgunlaşınca, tohumlar siyah, kapsüller de gümüşi renkte olur. Hasat zamanında iklim şartları dikkate alınır.

Genelde çiçek tablalarında  bulunan tohumların % 5’i olgunlaşınca hasada başlanır. Çiçek saplarının 10 – 20 cm’lik kısmı ele kırılır ya da  bıçakla kesilir.

Hasat mekanik olarak makineler yardımıyla yerden 15 cm yüksekten yapılır. Makineyle hasat için en ideal zaman, bitkilerin % 30’unun olgunlaştığı zamandır.

Tohumların dökülmemesi adına, kurutma işlemi plastik örtüler üstünde yapılabilir. Kesimi yapılan tohum sapları, örtülerin üstünde kuruyuncaya dek bekletilir. Fakat 2 m yüksekliğindeki bir yığında, 5 – 6 gün sonra kızışma meydana gelebilir.

Kurutma işleminden sonra tohumların ayrılması, harman makineleri ya da kombine makinelerle yapılabilir. Fakat soğan tohumlarının kolay zarar görmesi nedeniyle dikkatli olunmalıdır.

Soğanların küçük sapları ve çiçek tablası parçalarının tohumların içerisinde kalmaması için, tohum temizleme makineleri kullanılır. Bu sırada zayıf tohumlar da ayrılır. Sonrasında tohumlar,  paketleme ve depolama şekline bağlı olarak % 12 nem oranına kadar kurutulur.

Soğan yetiştiriciliğinde ortalama tohum verimi, yabancı tozlanan çeşitlerde ve optimum şartlarda dekarda 20 – 100 kg’dır. Hibrit çeşitlerde tohum verimi, dekarda 5 – 10 kg civarındadır. Bu çeşitlerin 1000 dane ağırlığı 3,5 – 4 g’ dır.

 

 

Hasat Sonrası İşlemler

Hasat edilen soğanlar, yeraltı depolarında veya soğuk hava depolarında saklanır. Depolamanın kalitesi, soğanların çeşidine ve yetiştirme şartlarına bağlıdır. Soğanların depolama öncesi  ya da sırasında,  yeterince kurutulması gereklidir. En ideal kurutma yöntemi,  depolarda bulunan havalandırma sistemleridir. Soğanların dış kabukları kolaylıkla soyulacak duruma gelinceye kadar kurutma işlemine devam edilir. Kurutma yetersiz olursa soğanlar bozulur.

Tarlada, maleik hidrazit uygulamaları yapılmadığı taktirde,  Mart başından sonra depolama yapılmamalıdır. İlkbaharda pazara sunulan soğanlar için genellikle soğutmalı depolar kullanılmaktadır. Soğanlar, kurutma işleminin hemen ardından soğuk hava depolarına konur. Bu depolarda uygun şartlar oluşturularak 0 °C ısıda ve % 65 – 70 oransal nemde saklandıklarında,  dormanside kalırlar ve bozulmalardan tutulabilirler. Filiz oluşumu, yüksek depo sıcaklığının,  kötü kurutmanın veya yüksek nemin göstergesidir.

İyi bir depolamada % 65 – 70 nispi nem önerilir. Bununla beraber iyi bir havalandırma gerekmektedir. Diğer sebzelerde iyi sonuç veren daha yüksek nem oranları, soğanlarda kök ve çürüklük gelişimine neden olur. Soğanlar, 25 kg’ lık çuvalların içerisinde paletlerle, 500 kg’lık sandıklarda veya yığınlar halinde depolanır. Koku çekmeye meyilli ürünlerle beraber depolanmamalıdır. Ilık havalarda depolardan çıkartılan soğanlar, üstlerindeki nem yoğunlaşmasından dolayı, tatlanmaya meyilli olurlar.  Bu durum bozulmalara neden olabilir. Sıcaklığın kademeli şekilde artırılması,  bu durumu önleyebilir.

Soğanlar,  5°C sıcaklık ve % 10 CO2 / % 3 O2 ile % 5 CO2 / % 3 O2’den oluşmuş, kontrollü atmosfer koşullarında 34 hafta boyunca depolanabilir.