Bu yazıda tıbbi bir bitkinin, bitkisel ilaç haline gelebilmesi  için hangi aşamalardan geçtiği, ayrıntılarıyla anlatılmaya çalışılacak. Bunun yanında ilaçların hastalara takdim şekilleri hakkında da oldukça kapsamlı bilgiler verilecek.

Antik çağda Dioskorides ve Galenos gibi hekimler, bitkisel ilaç uygulamaları ve hazırlama metodlarını kayda değer şekilde geliştirmişlerdir. İlerleyen zamanla beraber, farmakoloji bilimi ve ilaç teknolojilerindeki ilerleyiş, daha yüksek etkili ve kullanımı daha kolay ilaçların geliştirilmesine olanak sağlamıştır. Fakat geleneksel ilaçların hazırlanma yöntem ve teknikleri, modern ilaçlar için her zaman model olmuştur.

Bitkisel İlaç Hazırlamada Ekstraksiyon

Bitkisel drogların ilaç olarak kullanabilmeleri için önce uygun bir şekle bürünmeleri gereklidir. Tıbbi bir bitkiden yapılmış bir ilaç, muhakkak o bitkinin biyoaktif etken maddelerini taşımalıdır. Bu sebeple, hazırlanacak ilaca aktif maddeleri kazandırmaya yönelik etkili bir ekstraksiyon yapılması şarttır.

Aromaterapik ve fitoterapik amaçla bir çok bitkisel ilaç geleneksel halk hekimliğinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bitkisel ilaçların kullanımı en yaygın olanlar, infuzyon ve dekoksiyon (Herbal çay), merhem, tıbbi yağ, tentür, kokulu yağ ve ekstre (Hulasa) şeklinde hazırlanırlar. Bir bitkisel ilaç hazırlanırken, tıbbi bitkinin hangi kısımlarından yararlanılacağı, bitkide mevcut biyoaktif maddelerin neler olduğu ve bu maddelerin hangi çözücülerle çözündüğü bilinmelidir. Hazırlanan bitkisel ilacın hedeflenen biyoaktif maddeyi, istenilen miktarda taşımasını sağlamak için bu bilgiler şarttır.

Bazı maddelerin çözünme durumu hakkında bilgiler aşağıda verilmiştir.

• Baz Alkaloitler : Suda çözünmezler. Kloroform, hekzan, eter gibi organik  solventlerde çözünürler.
• Tuz Halinde Alkaloitler : Suda çözünür, organik solvenlerde çözünmezler.
• Uçucu ve Sabit Yağlar : Suda ya hiç çözünmez ya da çok az çözünürler. Alkollerde ve organik solventlerde kolayca çözünürler.
• Glikozit ve Heterozitler : Su, etil asetat, metilen, etilen ve asetonda çözünürler.
• Organik Asitler : Suda çözünürler.
• Pektinler : Suda çözünürler.
• Saponinler : Suda çözünürler.
• Reçineler ve Balsamlar : Alkolde çözünürler.

Modern eczacılıkta bitkilerin ilaç haline getirilmesi, farmasötik, farmakognozi , toksikoloji ve farmakoloji gibi temel bilimlerin katkısıyla mümkündür.

Farmasötik Hazırlanan ilaçların hastalara ne şekilde verileceğini araştıran bilim dalıdır.

Farmakognozi Bitkisel drog elde edilen bitki türlerini ve bu bitkilerdeki etken maddeleri inceleyen bilim dalıdır.

Farmakodinamik Kullanılan ilaçların hastalar üstündeki fizyolojik etkilerini ve etli şekillerini araştırır.

Toksikoloji Kullanılan ilaçların toksik ve yan etkilerini inceler.

Bitkisel İlaç Nedir

Bu anlamda “bitkilerden ilaç elde edilmesi” ve ” bitkilerin ilaç olarak kullanılmaları” son derece farklı iki kavramdır. Bir molekülün ilaç sayılması için öncelikle belli bir hastalığa etkili olduğu kanıtlanmalıdır. İlaçlar genel olarak hayvanlar ve bitkiler, funguslar ve mikroorganizmalar, kimyasal bileşikler ve inorganik maddelerden elde edilir. Gerekli tüm araştırmalardan sonra, bir maddenin ilaç olup olmadığına Sağlık Bakanlığı karar verir. Tıbbi ve aromatik bitkilerden ilaç geliştirmede takip edilen aşamalar aşağıda gösterilmiştir.

Şekil 1. Bitkisel İlaç Geliştirmede Takip edilen aşamalar

İlaçlar insanlara sindirim sistemi yoluyla dahilen veya, deri altı – kas içi – damar içi enjeksiyonlar ile haricen  verilebilir. İlaç uygulanınca canlıda birbirinden ayrı 3 süreç gelişmeye başlar. Farmasötik faz, ilacın veriliş şekline (şurup, tablet, kapsül vb.) göre değişm gösteren parçalanma sürecidir. Farmokinetik faz, verilen ilacın dağılma, metabolize olma ve atılma sürecini kapsar. Farmakodinamik faz, ilacın kullanılmasını gerektiren etkilerin oluşması ve kaybolmasıdır.

Bitkisel İlaçların Takdim Şekilleri 

Draje : Üstü şeker kaplanarak hazırlanan yassı tablet şekli.

Emülsiyon : İç, dış ve emülgatör fazlarında oluşan ve kullanımdan önce çalkalanması gereken ilaç şekli.

Fitil : Rektumdan tatbik edilen ilaç şekli.

Granül : Toz ilaçların granül halinde bir araya getirilmiş ilaç şekli.

Kapsül : Metilselülöz veya jelatinden yapılan uzun, iç içe geçen kapsüller içindeki toz ilaç şekli.

Kaşe : Nişasta kapsülü içine konularak hazırlanan toz ilaç şekli.

Lapa : Cilde, genellikle sıcak uygulanan nişasta veya musilajlı yumuşak pat olarak hazırlanan ilaç şekli.

Macun : Şurup içinde ezilen tozların pat kıvamındaki ilaç şekli.

Merhem : Bileşiminde vazelin, lanolin, setosterail alkol ve parafin bulunan ilaç şekli.

Pastil  : Ağızda eritilerek alınan draje şekli.

Pat : Haricen veya dahilen kullanılan, pomatlardan daha koyu kıvamda, katı sıvı oranı 1 / 1 olan yarı katı ilaç şekli.

Pilül : Ağızda çiğnenmeden alınan, drajeden küçük ilaç şekli.

Pomat : Bazı yarı katı veya katı maddelerin, eritilmeden homojen olarak karıştırılarak hazırlanan ve haricen kullanılan ilaç şekli.

Posyon : Şeker oranı daha az, taze hazırlanmış şurup şekli.

Solüsyon : Bir ya da daha çok maddenin suda veya birbirinin içinde eritilmesi ile hazırlanan sıvı ilaç şekli.

Şurup : Ortalama % 60 şeker içereni solüsyon halindeki ilaç şekli.

Tablet : İnvert bir maddeyle sıkıştırılmak suretiyle hazırlanan toz ilaç şekli.

Toz : Öğütülüp toz haline getirilen ve ağızdan alınan ilaç şekli.

Yakı : Cilde uygulanan, bazı reçineler ve kurşun sabunundan hazırlanan ilaç şekli.

Tıbbi ve aromatik bitkilerden elde edilen geleneksel ve modern ilaçların başlıcaları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Şekil 2. Tıbbi ve Aromatik Bitkilerden Elde Edilen İlaçlar