Şarka Virüs Hastalığı (Sharka) , sert (taş) çekirdekli meyve ağaçlarında görülen en tehlikeli virüs hastalığıdır. İlk defa 1915 ‘te Bulgaristan’da görülmüştür. Türkiye’de ise Trakya’da, 1965 yılında tespiti yapılmıştır. Etmen, potyvirüs cinsinden bir virüstür.
Bilimsel İsmi : Plum pox potyvirus / PPV
A – Yaygın Görüldüğü Ülkeler : Almanya, Arnavutluk, Bulgaristan, Çekya, Hırvatistan, Karadağ, Kıbrıs, Macaristan, Mısır, Polonya, Romanya, Sırbistan, Slovakya, Yunanistan.
B – Sınırlı Görüldüğü Ülkeler : Avusturya, Fransa, Hindistan, İngiltere, İspanya, İtalya, Kanada, Moldova, Norveç, Portekiz, Rusya, Slovenya, Şili, Türkiye, Ukrayna.
C – Az Sayıda Kayıtlı Enfeksiyon Görülen Ülkeler : A.B.D, Arjantin, Belçika, Hollanda, İsrail, İsviçre, Japonya, Litvanya, Pakistan, Suriye, Tunus, Ürdün.
D – Varlığı Bilindiği Halde Hakkında Detaylı Bilgi Bulunmayan Ülkeler : Belarus, Bosna Hersek, Çin, İran, Kazakistan, Lüksemburg
E – Geçici Durumun Bulunduğu Eradike Altına Alınmış Ülkeler : Danimarka, Finlandiya, Kore, Letonya,
Virüsün en sık görülen yayılma yolu enfekte olmuş üretim materyalleridir. Hastalıklı fidan, aşı kalemi, aşı gözü gibi üretim materyalleri, hastalığın yayılmasını hızlandırır. Enfekte olmuş materyaller, etmenin bölgeler ve ülkeler arasında yayılışında etkili bir rol oynar.
Hastalık etmeninin aynı bahçe içi ya da bahçeler arası gibi kısa mesafelerde bulaşmasında yaprak bitleri önemli rol oynar. Yaprak bitleri, virüsü non – persistent halde, bir kaç metre mesafeden bir kilometreye kadar taşıyabilir. Bu taşınma çeşidinde, vektör böcekler yapraktan 30 saniye emgi yaptığında virüsü alıp en çok 1 saate kadar sağlıklı bitkilere taşıyabilir. PPV, 20’ye yakın yaprak biti türüyle taşınabilir. Bunlar arasında;
Bakla Yaprak Biti / Aphis fabae
Yeşil Turunçgil Yaprak Biti / Aphis spiraecol
Devedikeni Yaprak Biti / Brachycaudus cardui
Yeşil Krizantem Yaprak Biti / Brachycaudus helichrysi
Yeşil Şeftali Yaprak Biti / Brachycaudus persicae
Erik Unlu Yaprak Biti / Hyalopterus pruni
Şeftali Yaprak Biti / Myzus persicae
Hop Yaprak Biti / Phorodon humuli , taşınmada etkili olan türlerdir.
Virüsün, tohumla taşınmasına dair çalışmalar olsa da bu durum doğrulanmamıştır. Halen virüsün tohum ile taşınmadığı var sayılmaktadır.
Türkiye’de bu hastalıkla ilgili sürvey çalışmaları, 11/06/2010 tarih ve 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanununun 15. maddesi uyarınca hazırlanan “Şarka Hastalığı İle Mücadele Hakkında Talimat” çerçevesinde yapılır.
Sürvey çalışmaları sırasında, bölgeler için ayrı ayrı uygun örnekleme zamanı tespit edilmelidir. Virüsün tespit edilmesi için, örneğin uygun seçilmesi kritik önem taşır. Örnekleme yapılırken, büyüme mevsimi süresince virüsün biyolojisi ve bölgedeki iklim şartları göz önünde bulundurulmalıdır. Olabildiğince yaprak, çiçek ve belirti bulunan meyve toplanmalıdır. Numune materyaller, en az bir yaşındaki sürgünler üzerindeki olgunlaşmış yapraklardan ya da gelişmesini tamamlamış ana dalların ortasında bulunan yapraklardan alınır. Virüs meyve ağacında dengesiz dağıldığı için, her ağacın dört farklı bölgesinden numune alınmalıdır. İlkbaharda toplanan örneklerde yapılan testlerin daha güvenilir olduğu tespit edilmiştir. Materyal alınırken meyve ağacının iç kısımlarında kalan kısımlar tercih edilmelidir.
Çiçeklerden alınan örnekler, çiçeklenme başladıktan 3 – 5 gün sonra incelenebilir. Bu işlem, Mart – Nisan ayları boyunca devam eder. Her ağacın dört yanından 9 – 10 adet çiçek, örnek olarak alınır. Çiçek örnekleri, sürgünleriyle birlikte toplanabilir. Yeni çıkan 1 – 2 günlük çiçekler, örnek olarak toplanmamalıdır.
Yaprak örnekleri ise, yapraklanma başlangıcından 15 – 20 gün sonra (Nisan sonu – Mayıs başı) toplanmaya başlanır. Örnekleme yapılacak her ağacın dört tarafından 20 yaprak yeterlidir. 1 ağaç 1 örnek olarak kabul edilir. Sürvey yapılan bahçeden örnekleme yapılması gereken ağaç sayısı aşağıda gösterilmiştir.
Çizelge 1. Meyve bahçelerinde toplam ağaç sayısına göre örnekleme yapılacak ağaç sayıları
Sürvey Bahçesindeki Toplam Ağaç Sayısı |
Örnek Alınacak Ağaç Sayısı |
1 – 20 |
Tüm ağaçlar |
21 – 70 |
15 – 30 |
71 – 150 |
31 – 40 |
151 – 500 |
41 – 80 |
501 – 1000 |
81 – 140 |
1001 ve üzeri |
Toplam ağaç sayısının % 10’u |
çeşit bazında örneklemeler yapılır. Fidanların (çeşit bazında) %2’si kontrol edilir. Muayene edilen sayının % 2’si laboratuvara analiz için yollanır. Fakat % 2 oranında alınacak numuneler, alt sınırların altında ya da üst sınırların üzerinde olamaz. Sınırlar en az 5, en çok 25 adet numuneden meydana gelmelidir. (Alınan 1 örnek, 5 farklı meyve fidanından 3 olgunlaşmış yaprak alınması koşuluyla toplam 15 adet yapraktan oluşur).
Her ağaç bir örnek olacak şekilde, tüm ağaçlardan örnekleme yapılmalıdır. Her ağaç, 1 örnek kabul edilir.
Bahçenin bir köşesinden başlayarak, zikzak şeklinde, W harfi şeklinde veya X harfi şeklinde örnekleme yapılır. Belirti göstermese de ana daldan yaprak alınmalıdır.
Şekil 1. Sürveyde bahçelerden örnek alınmasında izlenen yöntemler.
Yaprak örnekleri toplanırken virüsün biyolojisi ve yörenin iklim şartları dikkate alınır. 27 – 30 °C’den daha yüksek sıcaklıklarda virüsün etkinliği azalır. 4 – 5 günden fazla süren yüksek sıcaklıklardan sonra etmenin teşhis olanağı azalacağından örnekleme yapılmamalıdır. Bölgeler arasındaki sürvey süresi ve dönemleri bu yüzden değişebilir.
Yaprak örnekleri, Temmuz ayının sonuna kadar toplanmaya devam eder. Ancak sıcak bölgelerde vejetasyon daha erken başladığı için yaprakların toplanması 20 – 30 gün erken bitirilmelidir.
Sürveyler bölgesel olarak, haritalandırılıp yapılmalı ve bölgedeki mevcut bahçelerde en az 3 yıl devam etmelidir. Özellikle virüsle bulaşık olduğu belirlenen alanlarda peşpeşe 3 yıl sürdürülmelidir. Gerek duyulursa bu süre 5 yıla da çıkarılabilir.
Bulaşmaları önlemek için, örnek toplamada kullanılan bütün aletler dezenfekte edilmelidir. Bunun için aletler, her yeni ağaca geçilmeden % 1’lik Sodyum hipoklorit (çamaşır suyu) içinde 2 – 3 dakika süreyle tutulmalıdır. Örnekler toplandıktan sonra, polietilen bir torba içinde, hava alabilecek şekilde, analizleri yapacak kuruluşa gönderilir. Örneklerin bulunduğu poşetin üstüne uygun etiketleme bilgileri yazılır. ( Örnek alınan il, ilçe ve mevki, tarih, örnek no, bahçenin alanı, bahçenin sahibi ve örneği alan kişinin ismi v.s.) Yapraklar, çiçekler, yapraklar, meyve kabuğu örnekleri ve sürgünler, analiz yapılmadan 4 °C’de en çok 10 gün süreyle saklanabilir. Bütün olarak toplanan meyvelerde ise bu süre 4 ° C’de bir aydır.
Şarka Virüs Hastalığı, sert çekirdekli meyvelerin en önemli ve tehlikeli hastalığıdır. Çünkü bu hastalığın kimyasal mücadelesi yoktur, epidemiler yapar ve tek çaresi eradikasyondur.
Hastalık sonucu verim düşer, meyvelerin ağırlığı, şeker oranı ve büyüklüğü azalır. Asitlik artar, erken meyve dökümleri, nekrozlar, deformasyonlar, meyvelerde şekil bozuklukları görülür. Bu nedenle ürünlerin ticari değerleri tamamen veya kısmen düşmektedir. Eriği alkol sanayinde kullanan Balkan ülkelerinde milyonlarca ağaç imha edilmiş ve hastalık çok büyük kayba sebep olmuştur.
Hastalığı etmeni olan virüs, ürünlerin kantite ve kalitesinde doğrudan düşüşe neden olur. Epidemi yaptığı zamanlarda, % 80 – 100’lere ulaşan kayıplar görülebilir. Şiddetli seyreden enfeksiyonlar da ağacın ömrünü kısaltır, ölümüne neden olarak tüm plantasyon yok olabilir.
Hastalıkla kimyasal mücadele imkanı bulunmamaktadır. En etkili mücadele yöntemi, virüsten ari üretim materyali kullanımı, yaprak bitleri ile sistemli ve düzenli mücadele ve enfekte olan ağaçların eradikasyonudur.
Virüsün bahçede tespiti durumunda, bulaşık ağaçlar kökleri dahil olmak üzere sökülüp yakılarak imha edilirler. Eradikasyon uygulan bahçelerde, minimum 3 yıl süreyle konukçu olabilecek bitkiler dikilmez. Bulaşıklık bulunan bahçelerde 3 yıl boyunca analizler tekrarlanmalıdır.
Virüs tespit edilen damızlık parsellerde, bulaşık çeşit ve bu damızlıktan elde edilen üretim materyalleriyle üretilen bütün fidanlar eradike edilirler. Enfekte olmuş damızlıkta mevcut diğer çeşitler içinse, 3 yıl boyunca analizlerin tekrarlanması koşuluyla üretim devam edebilir. Bulaşıklık tespit edilen fidanlık parsellerinde de bulaşık çeşidin tümü eradike edilmelidir.
Şarka Virüsü, EPPO A2 listesinde yer alan bir karantina etmenidir.