Sakız ağacıgiller (Anacardiaceae) familyasında yer alan kabuklu bir meyve olan antep fıstığı,  ülkemizde sevilerek tüketilen değerli bir bitkidir. İsmini,  en yoğun yetiştiriciliği yapılan yerlerden olan Gaziantep’ten almıştır. Antep fıstığı ağacı  uzun yıllar boyunca bakım ve budama ile iri bir ağaç özelliğini almaktadır. Bir çok alanda kullanılan bu görkemli güzel ağacın meyveleri salkımlar şeklinde, pembe renkli çiçekler açan bir yapıdadır. Antep fıstığı iki tane ana gen merkezi vardır bunlar Yakın Doğu ve Orta Asya Gen Merkezleri olarak bilinmektedir.

Bilimsel İsmi : Pistacia vera

İklim İstekleri

Antep fıstığı yetiştiriciliği için uzun sıcak yaz günleri ve soğuk kış günleri olan bölgelerde ekonomik anlamda yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Fıstığın olgunlaşması ve gelişmesi için uzun süren sıcaklıklara ihtiyacı varıdır. Aynı şekilde  kışın da soğuklama ihtiyacı yüksek bir çeşittir. -15 °C  ve daha fazla soğuklarda meyve gözlerinde zararlanmalar görülebilmektedir.

Mart sonu gibi uyanmaya başlayan fıstık ağaçları nisan sonuna doğru çiçek açmaktadır. Çiçek açtıktan sonraki mevsimsel hava koşulları meyve verimi açısından önem arz etmektedir. Bu dönemde görülen düşük sıcaklıklar çiçek ve genç yapraklara zarar vermektedir. Yeni tesis edilecek arazilerin soğuk hava akımı olmayan yerlere yapılması önerilmektedir. Çiçeklenme ve tozlaşma döneminde yağan yağışlar ise  erkek ağaçlardaki polenin dişi ağaçlara ulaşmasını ve döllenmeyi olumsuz yönde etkilemektedir.

Toprak İsteği

Antep fıstığı diğer bitkilere göre küvetli kök yapısına sahiptir. Bu özelliğinden dolayı toprak yapısı seçmemektedir. Her yerde yetişebildiğinden dolayı kötü topraklar fıstık dikilir sözü yanlıştır. Her meyvede olduğu gibi derin, tınlı ve kısmen kireçli toprakları sevmektedir. Ağacın erken meyve vermesi, gelişimini hızlıca tamamlaması , verim ve kalite açısından toprak şartlarının ve bakımının düzenli ve doğru şekilde olması gerekmektedir.

Bahçe Tesisi

Tesisi edilecek bahçenin sulanabilir olması durumunda 6 – 8 metre , sulama imkanı olmayan bahçelerde ise 8 – 10 metre sıra arası ve üzeri mesafeler olmalıdır. Dikim yapılacak aralıklara göre bahçede çizgiler çizili ve kesiştikleri noktalara çukurlar açılarak dikim yapılır. Bu çukurlar 40 – 50 cm genişliğinde ve 60 – 80 cm derinliğinde olmalıdır. Bu derinlik dikilen fidanın hızlı bir şekilde köklenmesini ve gelişmesi açısından önemlidir. Açılan  çukurların altına  yanmış hayvan gübresi, ayrıca 100 – 150 gram kadar da 15 – 15 – 15 gübresinden atılmalıdır.

Dikimden sonra bolca can suyu verilmelidir. Dikimler ilkbahar veya sonbaharda yapılabilmektedir. Sonbahar dikimi tercih edilmektedir. Bunun sebebi kışları çok sert geçmeyen yerlerde sonbahar dikimi tutum oranının, ilkbahar dikimine oranla çok daha fazla olmasıdır.

Toprak İşleme

Antep fıstığı yetiştirilen alanlarda sulama imkanı genellikle olmadığı için ve mevsimsel olarak yağışların az olduğundan dolayı toprak işlemenin önemi yüksektir. Yapılan sulamalarda yada yağan yağışlardaki suların topraktaki muhafazasını sağlamak için toprak işleme gereklidir. Kış aylarına girerken pullukla yapılan derin çapraz sürüm kış mevsiminde yağan yağışların toprağın alt katmanlarına inmesine yardımcı olmaktadır.

Sürümün çapraz ve eğime dik olarak yapılması toprağın su tutuma kapasitesini arttırırken erozyon oranını da düşürmektedir. İlkbaharda yapılan pulluk, tırmık ve kaz ayağı gibi aletlerle yüzeysel bir çapraz sürüm yapılmaktadır. Bu sürüm yabancı ot kontrolü için önem arz etmektedir. Bu sürüm 2 kez yapılmakta birincisi nisan ayında kıştan sonra çıkan yabancı otların temizlenmesinde ikincisi ise yağmurlar kesildikten hemen sonra toprak tavında iken yapılmalıdır.

Gübreleme

Antep fıstığı meyvesindeki besin miktarları oldukça yüksektir. Bu oranlara ulaşması için ağacın yeterince beslenmesi gerekmektedir. Antep fıstığında bulunan periyodisite  (Bir yıl çok, bir yıl az verme) düşük miktarda ürün alınmasına sabep olmaktadır. Bu durum da, yetiştiricilikte önemli bir sorun oluşturmaktadır. Bitkinin yetersiz ve düzensiz beslenmesi,  gelişiminin tam olmamasına, verim ve kalitede bozukluklar olmasına sebep olmaktadır. Bu periyodisite (düzensiz verim) durumunun olmaması için besin elementlerince eksik , susuz ve kurak topraklarda mutlaka gübreleme yapılması gerekmektedir. Yapılacak olan  toprak analizi sonucuna göre en iyi gübreleme dozları belirlenmelidir.

Genellikle 35 – 40 yaşlarındaki olgun bir fıstık ağacına 800 gram azot, 600 gram fosfor, 400 gram potasyum ve 40 – 50 kg  yanmış hayvan gübresi vermek verimi yarı yarıya arttırmaktadır. Şubat ayında ağaç taç iz düşümüne 2 – 5 kg kadar serilecek olan amonyum sülfat toprağa hemen karıştırılmalıdır. Ocak ayında ağacın taç iz düşümüne açılacak olan  20 – 30 cm derinlikte ve aynı cm genişliğinde açılacak olan bantta  fosforlu ve potasyumlu gübreler bunların üzerine de yanmış hayvan gübresi uygulanarak kapatılmalıdır.

Uygulanacak gübre miktarları ise  ağaç başına 2 kg fosfor, 1 kg potasyum, 60 kg da hayvan gübresidir. Bunların yanında 15 – 15 – 15  kompoze gübresi de kullanılabilmektedir. Gübrelemede yanlış yapılanların başında  fosforlu gübrenin derine verilmemesi, gübrelerin toprak yüzeyine serpilip karıştırılmaması, azotlu gübrenin bölünerek değil tek seferde verilmesi gibi yanlışlar vardır.

Antep Fıstığı Budaması

Antep fıstığı ağacında budama ağaca şekil vermek ve bu şeklin devamını sağlamak amacıyla yapılan budamalar vardır.

Şekil Budaması

Reçineli olan bu ağaçlar  aşırı dal kesiminden hoşlanmazlar. Budamanın fidan evresinde iken başlaması ilerleyen zamanlarda olgunlaşmış ağaçtaki kalın dalların kesilmesini önlemek içindir. Bahçe tesis edilirken tüplü fidan kullanıldıysa dikimden 2-3 yıl sonra, sonradan aşı yapıldıysa aşı yapıldıktan 2 – 3 yıl sonra budama işlemine başlanmalıdır.

Sonbaharda yapılan budamalarda fidan birinci yılında 80 – 90 cm den daha fazla uzamışsa 80 cm’den kesilmelidir. Budama ikinci yıl çıkan sürgünlere göre yapılır sürgünler fazla uzamamışsa budama bir sonraki seneye bırakılabilir. Gövdede eşit aralıklarla ( 15 – 20 cm) bırakılan dallar ve biraz da doruk dal bırakılarak budama yapılır. Ağaç üzerinde bırakılan dallar düzeli olarak budanır. Seçilen ana dallar aynı sistemde budanmalıdır.

Ürün Budaması

Olgunlaşmış ağaçlarda verimli geçen yılların ardından yaşlanmış, zayıf gelişen, az ürün veren 3 – 4 yaşlı dallar çıkarılır. Bu budama şekli ağaçta genç dal oluşumunu sağlamaktadır. Fıstık, bir  yaşlı dallardan alındığı için ağaç sürekli olarak yeni sürgün oluşumuna teşvik edilmelidir. Bunun için her sene düzenli ve doğru bir şekilde budama yapılmalıdır. Yapılan bu budamalar ağaçta % 12’ye kadar varan verim artışı sağlamaktadır. Budamada yapılan önemli yanlışlardan biri,  toprağa yakın dalların kesilmesidir. Bu şekilde budama yapılması ağacın boyunun fazla uzamasına , ağaç dibini gölgeleyememesine ve toprak neminin kaybolmasına yol açmaktadır.

Antep Fıstığı Yetişticiliğinde Sulama

Olgunlaşmış bir fıstık ağacının yıllık su ihtiyacı 750 – 800 mm. arasındadır. Yıl içinde yağan yağışlara ek olarak  20 gün arayla sulama yapılmalıdır. Sulama yapıldığında toprağın 100 – 150 cm ye kadar  ıslatılması gerekmektedir. Sulama esnasında suyun gövdeye temas etmemesine dikkat edilmelidir. Aksi halde kök boğazı çürüklüğü zararına rastlanmaktadır. Su, taç iz düşümü hizasında verilmelidir.

Antep Fıstığı Hasadı ve Depolama

Ülkemizde fıstık hasadı elle yapılmaktadır. Hasat yapılmadan önce ağaçların altı temizlenir ve toprak sıkıştırılır. Bu sayede toplama esnasında düşen fıstıklar zarar görmez.  Hasat yapılırken önce yere düşen fıtıklar toplanır. Merdiven yardımıyla ağaçlardan fıstıklar toplanır. Bahçede sergi alanı olarak kullanılan yere, fıstıklar temiz bir bez üzerine serilerek kurutulmaya bırakılır. Fıstık nem oranı % 3 ‘ün altına düşene kadar kurutulmaktadır. Kurutma esnasında fıstığın toprakla temasının kesildiğinden emin olunmalıdır.

Fıstığın depolanacağı ortamda sürekli hava akışı olmalıdır. İstifler arasında 10 ile 20 cm boşluk bırakılmalıdır. Çuvallar ambar duvarları ve tavanı ile temas ettirilmemelidir. Deponun tabanı tahta ızgara yada paletlerle kaplı olmalıdır. Depo koşullarının nispi nemi % 50 olmalıdır. Ürün saklama koşullarının dışında saklandığında büyük ürün kayıpları olmalıdır. Fıstığın depolanabilmesi için nemi % 3 ten daha düşük olmalıdır. Bir yıldan daha fazla saklanacak fıstık en uygun 0 ile 10 derece arasında olan depo koşullarında olmalıdır.