Tütün, Patlıcangiller (Solanaceae) familyasından, yaprakları pipo, puro ve sigara tütünü olarak kullanılan, tek yıllık bir endüstri ve keyif bitkisidir. Tek ve çok yıllık türleri bulunmasına rağmen ekonomik olarak yetiştirilen tütünler tek yıllık bitkilerdir. Anavatanı Amerika kıtası olan bitki, buradan tüm dünyaya yayılmıştır. Anadolu’ya gelişi 17. Yüzyıldadır. Dünya’da tütün üreten başlıca ülkeler ABD, Brezilya, Hindistan ve Çin’dir. Ülkemizde tütünün ekiliş alanları gittikçe daralmaktadır.
Bilimsel İsmi : Nicotiana tabacum
Sigara imalatında kullanılan tütünler 2 farklı grupta değerlendirilir. Sigaralarda, bu tütünler harmanlanarak kullanılır.
Dünyanın pek çok bölgesinde yetiştirilen bitki, iklimsel olarak geniş bir adaptasyona sahiptir. Tohumlarının çimlenmesi için gereken ortalama sıcaklık 13 – 15 °C’dir. Gelişme dönemi boyunca ortalama 25 °C sıcaklık ister. Tütünler, dona karşı duyarlı bitkilerdir.
Bitki, 80 – 2000 mm aralığında yağış alan yerlerde yetiştirilebilir. Ancak ideal olarak yıllık 500 – 800 mm aralığında yağış alan yerleri tercih eder. Optimum koşullarda havadaki oransal nem % 55 – 60 olmalıdır. Puroluk tütünler ise yüksek nemli, tropik şartlarda yetişir.
Işığı sever, fazla rüzgardan hoşlanmaz. Çok rüzgar alan yerlerde yetiştiricilik riskli olabilir. Çünkü sert rüzgarlar, tütünün yapraklarını parçalayabilir.
Türlerine göre toprak isteği birbirinden farklı olan bir bitkidir. Ülkemizde yetiştirilen tütünlerin de içinde yer aldığı şark tipi tütünler; killi – kumlu, humuslu – kireçli, killi – kireçli, orta profilli, hafif asitli ya da veya nötr (pH 5,5 – 6,5) toprakları sever. Yetiştirildiği toprakların azot bakımından fakir, potasyum başta olmak üzere diğer besin maddeleri yönünden ise zengin olması tercih sebebidir.
Diğer tipte tütünler; derin yapılı, azot, potasyum ve diğer besin maddeleri yönünden zengin topraklarda daha iyi gelişim gösterir. Puroluk tütün çeşitleri genellikle ormanların kesilmesiyle açılan topraklarda yetiştirilir. Dolguluk tütünler kuvvetli topraklar ister. Kalite tip tütünler; derinliği az, hafif, sulanmayan topraklarda yetiştirilir.
Kazık köklü bir bitkidir, kazık kökün çevresinde de yan kökler yer alır. Yan kökleri kendilerini devamlı yeniler. Bu sebeple fideliklerden tarlalara şaşırtılan fideler adaptasyon sıkıntısı yaşamaz. Kalite tip tütünlerin kökleri, diğer tiplere nazaran daha yüzlektir. Kökler, kalite tip tütünlerde 30 – 50 cm derinliğe kadar inebilir. Diğer tip tütünlerin kökleri ise daha derinlere inmektedir.
Tütünün dikine büyüyen bir gövde sistemi vardır. Sap kısmı, kök boğazı – çiçek salkımı arasına denir ve ortalama 50 – 250 cm boyundadır. Bitkinin gövdesi dik yapılı, silindirik, tüylü ve yapışkandır. Ülkemizde yetiştirilen çeşitlerin sap boyları ortalama 100 cm kadardır.
Bitkinin ekonomik anlamda en önemli kısmı yapraklarıdır. Yaprakların şekli ve büyüklüğü, tür ve tiplere göre değişiklik göstermektedir. Bazen aynı bitkinin üzerindeki yapraklar bile farklı tipte olabilir.
Yapraklar genellikle sapsızdır fakat bazı türlerde kısa bir sap bulunur. Yapraklar; tüylü, oval, büyük, yapışkan, özel kokulu ve acıdır. Bir bitkide 10 – 60 adet yaprak bulunur. Yaprak sayısı 10 – 23 arası olanlara az yapraklı, 23 – 33 arası olanlara orta yapraklı, 33’ten fazla olanlara ise çok yapraklı bitkiler denir.
Yapraklar olgunlaşma öncesi yeşil renklidir. Hasat (kırım) sonrasında tütünün çeşidine ve bölgeye göre; kırmızı, sarı ve kahverengi tonları arasında değişir.
Yaprakları için ekilen bir bitki olduğu için, yaprakların kalitesi, tütün kalitesini gösterir. Yaprakta kaliteyi etkileyen özellikler; yaprağın dokusu, su tutma kabiliyeti, yanma özelliği, tadı, kokusu, rengi ve kimyasal bileşimidir.
Çiçek: Tütün bitkisinin çiçekleri, toplu ya da salkım şeklinde, ana sapın ucunda bulunur. Çiçek yapısı tüp şeklindedir. Çiçeklerin rengi kırmızı, pembe veya beyaz olabilir. Genellikle kırmızı ve pembe renkler hakimdir. Bitki, Haziran – Ağustos ayları arasında çiçek açar. Kendine döllenen bir bitki türüdür.
Meyve: Meyveler uzun ve oval kapsüller şeklindedir. Bu kapsüllerin içerisinde küçük tohumları bulunur.
Tohum: Tütünün oldukça küçük tohumları vardır. Tohumların bin dane ağırlığı 0,07 – 0,09 gram arasında değişmektedir. 1 g tohumda 12.000 – 13.000 tohum bulunur. Tohumlar böbrek şeklindedir. Tohumların rengi kahverengi ya da siyah tonlarındadır. Bir bitkideki tohum sayısı, kapsül sayısına göre değişir. Bir bitkide 40 – 200 arası kapsül bulunur ve her kapsülden 2500 – 8000 arasında tohum çıkar. Tohumlardaki yağ oranı yaklaşık % 32 – 42 arasındadır. Bir bitkiden alınan tohum miktarı, 25 – 30 g kadardır. Tütünün tohumları, çimlenme gücünü 30 yıla kadar koruyabilir.
Tütün yetiştiriciliği, tohumların önceden yastıklara ekilmesiyle edilen fidelerle yapılır. Fide olarak dikim yapmanın başlıca sebepleri aşağıda verilmiştir.
Fideliklerin hazırlanma zamanı, bölgenin iklim şartlarına göre değişir. Kış ve ilkbahar ayları ılık geçen bölgelerde Şubat ayı, sert ve donlu geçen bölgelerde ise Mart ayı içinde fidelikler hazırlanır.
Kaliteli fideler elde etmek için mutlaka sertifikalı tohumlar kullanılmalıdır. Tohumlar ekim öncesinde, nemli bir tülbentin içerisinde 4 – 5 gün soba yakınında bekletilir. Tohumlar bu dönemde çimlenmek üzere çatlar. Ekim işlemi şu aşamalardan oluşur :
Fideler, ekimden yaklaşık 45 – 60 gün sonra tarlaya ekilecek hale gelirler. 1 dekarlık alanda yapılacak üretim için 6 – 7 m² fidelik yeterlidir.
Toprak hazırlığı, yetiştirilecek tütünün çeşidine ve yetiştirme amacına göre değişir. Genel anlamda sonbahar ve ilkbaharda toprak işlenerek tarla dikime hazır hale getirilir.
Sonbaharda 20 – 35 cm derinliğinde, pullukla sürüm yapılır. Yabancı ot varsa tırmık çekilmelidir. Bu sürümden sonra tarla, kış boyu dinlendirilir.
İlkbaharda toprağın tava geldiğinde tekrar işlenir. Bu devrede tarla, kültivatör ya da pullukla 10 cm derinlikte tekrar sürülür. Tırmık ve merdane çekilip yüzey düzeltilir. Yabancı ot fazlaysa bu işlem 2 – 3 kez tekrarlanmalıdır. Dikimden önce tarla tesviye edilir ve dikime hazır hale getirilir.
Normal bir gelişim ve kaliteli ürün için, tarlaya dikim mümkün mertebe erken yapılmalıdır. Fideliklerde yetiştirilen fideler, uygun iklim ve toprak koşullarında dikilmeye başlanır. Fide dikim zamanı, Ege ve Marmara bölgelerinde Mart sonu – Nisan başı, Karadeniz Bölgesi’nde Mayıs sonu – Haziran başı, diğer bölgeler için Haziran ayıdır.
Dikilecek fideler 10 – 15 cm boyunda ve 4 – 5 yapraklıyken fidelikten sökülmelidir. Fideler, önce gelişmiş fidelerden başlanarak elle sökülür ve demet haline getirilirler.
Fidelerin dikimi, elle ya da makine ile yapılır. Makineyle dikim için, özel tasarlanmış fide dikim makineleri kullanılır. Tütün fidesi dikim makineleri genellikle 2 – 6 sıralı olarak imal edilmiştir.
Elle dikimde, önce tarlada sıralar açılır ve sulanır. Sıraların üstünde fide kazıklarıyla (plantuvar) açılan çukurlara fideler yerleştirilerek ilk yapraklara kadar gömülmelerine dikkat edilir. Dikim sonrasındahemen can suyu verilmelidir.
Türkiye’de yetiştirilen bazı tütün türlerinin dikim mesafeleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tütün Çeşidi | Sıra Arası (cm) | Sıra Üzeri (cm) | Dekardaki Fide Sayısı (1000 ad.) |
Ege (İzmir) |
40 |
15 – 20 |
16 – 20 |
Basma (Gümüşhacıköy) |
40 |
15 |
15 – 17 |
Karadeniz |
40 |
20 |
12 – 13 |
Doğu – Güneydoğu |
50 |
20 |
10 |
Virginia – Burley |
100 |
80 |
1,25 |
Puroluk – Tömbeki |
100 | 80 |
1,25 |
Hasankeyf |
80 |
40 |
3 – 3,25 |
Kalite tip tütünler genellikle sulanmaz. Bu tütünlere çoğu kez, dikimde verilen can suyu harici sulama yapılmaz. Karadeniz bölgemiz yağışlı geçtiğinden tütün için yeterlidir. Ege bölgemizde ise, kurak yıllarda 1 – 2 sulama yapılabilir.
Puroluk tütün, Tömbeki, Virginia, Hasankeyf tütünleri ve diğer bazı tütün çeşitlerinde 2 – 3 defa sulama yapılmaktadır.
Tütünlerde sulama konusu çok hassastır. Aşırı su, tütünde kaliteyi düşürür ve bazı kök hastalıklarına sebep olur. Bu yüzden toprağın süzek olması istenir.
Gübrelemeye karar vermeden önce mutlaka toprak ve bitki analizleri yapılmalı ve analiz sonuçlarına göre bir gübreleme programı hazırlanmalıdır.
Kalite tipi tütünlerde gübreler verimi arttırır ama kaliteyi düşürür. Bu yüzden, verim ve kalitede azalma görülmedikçe gübreleme yapılmamalıdır. Sürekli tütün ekilen alanlarda zamanla besin maddeleri azalır ve verim düşer. Bu tarlalara 4 – 5 yılda bir dekar başına 2 ton çiftlik gübresi verilmelidir. Kimyasal gübre olarak da dekara 3 – 5 kg azot, 3 – 5 kg potasyum ve 3 – 4 kg fosfor verilebilir.
Gelişimi kuvvetli olan puro ve tömbeki tütünlerinde, 2 – 3 yılda bir dekara 2 – 4 ton çiftlik gübresi, 20 – 24 kg azot, 20-24 kg potasyum ve 10 – 12 kg fosfor verilmelidir.
Virginia tütünlerinde daha çok 3 – 10 – 12’lik kompoze gübreler kullanılır. Bu gübreden dekar başına 100 –
150 kg verilir.
DİKKAT! Tüm yetiştiriciliklerde geçerli olmak üzere, gerek hastalık, gerek zararlı, gerekse yabancı otlara karşı pestisit kullanmak gerekebilir. Bu durumda yetkili Ziraat Mühendisleri tarafından reçete edilmiş, Tarım ve Orman Bakanlığı‘ndan ruhsatlı pestisitler kullanılmalıdır. Pestisitler mutlaka,
Tütünlerin hasat zamanı, çeşide göre farklılık göstermektedir. Genel olarak hasat, yapraklardaki renk değişimine göre belirlenmektedir. Hasadı yaklaşan bitkilerdeki yapraklar sararmaya başlar. Sararma ilk olarak alt yapraklardan başlar ve üstlere doğru devam eder.
Tarla kontrolleri yapıldığında bu belirtiler görülünce hasada başlanır. Hasat, tütün fidelerinin dikiminden ortalama 2 – 2,5 ay sonra başlar. Tütünün hasadına, tütün kırımı da denir. Tütünler erken kırılırsa, kurumaları uzun sürer ve yaprakların renginde koyulaşmalar meydana gelir. Eğer kırımda geç kalınırsa, yaprak uçlarında kurumalar oluşur. Buna tarla yanığı adı verilir.
Tütünler bir kerede hasat edilmez. Aynı dönemde olgunlaşan yapraklara “el” adı verilir. Yapraklar 2 – 4 gün aralıklarla, el el hasat edilir. Her defada, bir bitki üzerinde birbirine benzeyen 3 – 4 yaprak aynı zamanda kırılır. Kırım, alttaki yapraklardan üste doğru yapılır. Eller, birbirlerinden farklı olduğundan, ayrı ayrı dizilerek kurutulur.
Kırımı yapılan yapraklarda kızışmanın önlenmesi için dizme olarak tabir edilen bir işlem uygulanır. Dizme işlemi, kurutmadan önce uygulanmalıdır. Dizme için özel iğneler kullanılmaktadır. Dizme işlemi aynı zamanda bir ön sınıflandırma işlemidir. Tütünler el el kırıldığından dizme işlemi de el el yapılır.
Ülkemizde yetiştirilen tütünler genelde güneşte kurutulmaktadır. Bazı bölgelerde sıcaklık çok yüksek ve nem oranı düşükse, tütünler kurutulmadan öncesi 3 – 4 gün soldurulur. Soldurma
Kurutma işlemi, tüketiciler tarafından istenen özelliklerin kazandırılması adına, yaprakların belli ısı, nem ve hava koşulları altında yapılır. Kurutma işlemleri bölgeye, tütün çeşidine, üreticilerin ekonomik şartlarına ve kullanma amacına göre farklılık gösterir. En sık kullanılan kurutma şekilleri şunlardır :
Kurutulan tütünlerin işlenebilmesi için ortalama % 18 – 20 oranında nem içermeleri gerekir. Bunu sağlamak için yapılan işleme tavlama denir. Tavlama 2 şekilde yapılır :
Tütünlerin satış öncesinde, seçim ve tasnif sonrası, demetler ya da diziler halinde işlenerek denklenmesi gerekir. Kanunen, üreticiler ürünlerini denkledikten sonra satabilir. Denkleme işlemi 2 şekilde yapılır :