Fesleğen, daha çok tropikal ve sıcak iklim bölgelerinde yayılmış, Lamiaceae familyasından kıymetli bir baharat ve uçucu yağ bitkisidir. 35 kadar türü olup, bazı türleri otsu, bazıları ise odunsu yapıdadır. Türler arasındaki melezlemeler ve mutasyonlar sayesinde çok zengin bir genetik çeşitlilik oluşmasını sağlamıştır.

Ülkemiz florasında doğal halde bulunmayan 2 türün kültürü yapılmaktadır. Bu türler :

• Ocimum basilicum / reyhan
• Ocimum minimum / fesleğen

Her 2 türe de genel olarak fesleğen denmektedir.

Etken Maddeleri ve Kullanım Alanları

Bitkinin ekonomik olarak kullanılan kısmı, yapraklarıdır (Folium Basilici). Yaprakları ve çiçekli dallarından, su buharı distilasyonuyla % 2’ye varan oranlarda uçucu yağ elde edilir. Bitkinin büyüme durumu, çiçeklenmesi ve pigmentasyonu,  uçucu yağ oranı ve kompozisyonunu etkiler. Uçucu yağının en önemli bileşenleri  linalool, metil kavikol, öjanol ve 1,8-sineol’dür.

Bitkinin uçucu yağı yaygın bir şekilde,  kozmetik, parfüm, aromaterapi, geleneksel tıp ve gıda aroması olarak kullanılmaktadır. Uçucu yağın insektisit, antimikrobiyal, fungisit, nematisit, herbisit ve antioksidan etkileri bilinmektedir. Uçucu yağında çok düşük oranlarda bulunan juvosimen bileşeninin, juvenil hormonunun analoğu olduğuna dair bulgular mevcuttur.

Metil sinnamat bakımından zengin olan  yağların parfüm değeri çok yüksekken kafur bakımından zengin yağlar böceklere karşı repellent (uzaklaştırıcı) etkiye sahiptir.

İçerdiği rosmarinik asit, gallik asit ve sisorik asit gibi fenolik bileşikler sebebiyle oldukça yüksek antioksidan etkisi bulunmaktadır. Bilhassa sisorik asit, tıpkı ekinezyada olduğu gibi, fesleğenin de antiviral etkisini arttırmaktadır.

Bitkinin toprak üstü organlarının hem taze hem de kurutulmuş halde baharat değeri yüksektir. Baharat olarak özellikle Akdeniz ve Uzakdoğu mutfağında özel bir yere sahiptir. Salata, sos, pizza, sirke, çorba ve peynir aroması gibi çok çeşitli kullanım alanları vardır.

Fesleğen Türleri ve Ekotipler

Bitkinin farklı tür ve varyetelerinin sahip oldukları uçucu yağ bileşenleri de değişmektedir.

• Ocimum trichodan ve O. suave – öjenol
• O. citriodorium – sitral
• O. canum – kafur
• O. micranthum – 1,8-sineol
• O. viride – timol
• O. gratissimum – öjenol ve timol
• O. basilicum metil kavikol, linalool, metil sinnamat ve öjenol bakımından zengindir.

Ticari olarak bitkinin çok fazla ekotipi vardır. Fesleğen türleri, içerdikleri uçucu yağdaki ana bileşenlere göre sınıflandırılırlar. Dünya pazarındaki en değerli türler, yüksek oranda linalool ve metil kavikol içeriği bulunan Avrupa ve Akdeniz fesleğenleridir. Avrupa tipleri, koku kalitesi bakımından 1. sınıf olarak kabul edilirler.

Bitkisel Özellikleri

Genellikle yarı yatık veya dik gelişen otsu yapıda, tek yıllık bir bitkidir. Sıcak ve ılıman iklim bölgelerinde çok yıllık gibi davranır. Yetişkin bitkilerin boyu 20 – 80 cm arasında değişir. Saplar genellikle 4 köşelidir ve tüylerle kaplıdır. Bazı türlerde tüy bulunmaz, gövde çıplaktır. Bitkinin saplar az ya da çok dallanır ve her dalın boğumundan yeşil renkli yapraklar çıkar. Bazı çeşitlerin yaprak rengi, peonidin ve siyonidin pigmentlerinden kaynaklı olarak mordur. Bu renkteki türlerin antioksidan etkileri daha güçlüdür.

Yapraklar yumuşak yapılı ve genellikle düzdür. Yaprak uzunluğu 1 – 5 cm, eni de 1 – 3 cm arasında değişmektedir. Sinek kanadı olarak bilinen bazı saksı tipi fesleğenlerde yapraklar çok küçüktür.

Bitkinin sap uçlarında çiçek kümeleri oluşur. Her bir kümede, başak şeklinde sıralanmış, genellikle 6 tane çiçek bulunur. Salkımların alt boğumları seyrek çiçekliyken, üst boğumlar sık çiçeklidir. Çiçeklerin taç yaprakları beyaz veya pembe renklidir.

Bitkinin tohumları koyu kahverengi ya da siyah renkli, oval eliptik ve parlak yüzeylidir. Tohumların 1000 dane ağırlığı 1 – 2 g arasında değişir.

Fesleğen Yetiştiriciliği

İklim ve Toprak İsteği

Fesleğen, organik maddece zengin, derin yapılı, su tutma kapasitesi yüksek olan kumlu – tınlı toprakları sever. Soğuğa karşı hassas olsa da sıcağa karşı çok dayanıklı bir bitkidir. Güneşi ve yağışlı iklimleri sever.

Ekim ve Dikim

Ilıman iklime sahip, kış donlarının yaşanmadığı kıyı bölgelerinde sonbahar aylarında, sert kışlara sahip bölgelerde ise ilkbaharda ekilir. Yaygın olarak tohum ekimi yapılır. Tohumlar doğrudan tarlaya, mibzer kullanılarak ekilebilir. Bunun için dekara 0.5 – 1 kg tohum kullanılır. Kullanılan çeşide göre sıra aralarının 20 – 60 cm arasında olması gerekir. Çıkış sonrası, bitkilerin arasında 10 – 30 cm olacak şekilde seyreltme yapılmalıdır.

Tohumları çok küçük olan bazı çeşitlerde direk tarlaya ekim, beklenilen sonuçları vermeyebilir. Bu çeşitlerin tohumları önceden örtü altı bir fideliğe ekilerek yetiştirilen fideler bahar aylarında tarlaya şaşırtılır.

Bakım ve Gübreleme

Bitki çok sayıda dal oluşturur. Bu dallar, çiçeklenme başlayınca büyümelerini durdurarak hızla odunlaşırlar. Bunun engellenmesi için, tomurcuklu sürgünler dipten kırılır ve bitkinin yaprak üretmesi teşvik edilir.

Gübreleme, dekara 4 – 6 kg azot ve 2 – 4 kg fosfor düşecek şekilde yapılır.

Fesleğen Hasadı ve Kurutma

Hasat, çoğu tıbbi ve aromatik bitki gibi çiçeklenme başı veya çiçeklenme ortasında, biçilerek yapılmaktadır. Biçim geciktirilirse gövde odunlaşmaya başlar ve uçucu yağ oranı hızla düşer. Erken biçimde metil kavikol, geç biçimde ise linalool oranı artmaktadır. Biçilen ürün zeminde ya da tel raflar üzerinde, gölgede kurumaya bırakılır. Kurutma yöntemi ve sıcaklığı, fesleğenin uçucu yağ kompozisyonu üzerinde direk olarak ilgilidir.